بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

همچـو اعـرابـی که آب از چَـه کشیـد
(۱/۲۷۹۲)
اشاره به آیه «وَ جاءَتْ سَیَّارَهٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى‏ دَلْوَهُ قالَ یا بُشْرى‏ هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَهً وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَعْمَلُونَ»، (و کاروانى [پیش‏] آمد، و آب‏آورشان را فرستادند، و او دلوش را [در چاه‏] انداخت، [چون یوسف را بالا کشید] گفت مژده باد، چه جوانى! و او را پنهانى براى خود برداشتند که دستمایه کنند، و خداوند به آنچه مى‏کردند، آگاه بود.)، (یوسف، ۱۹). بیت به داستان حضرت یوسف اشاره دارد و مولانا می‌گوید دیدار یوسف برای اعرابی زندگی جاودان بود، زیرا به خاطر نجات یوسف، یاد او در تاریخ ثبت شد.
□
آتـشـی دیــد او کـه از آتـش بـرسـت
رفـت مــوسـی کآتش آرد او به دسـت
(۱/۲۷۹۳)
اقتباس از آیه «فَلَمَّا قَضى‏ مُوسَى الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَهٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ»، (و چون موسى مدت [مقرر] را به سر برد و خانواده‏اش را [همراه خود] برد، از جانب طور آتشى دید، به خانواده‏اش گفت صبر کنید، من [از دور] آتشى دیده‏ام، شاید از آنجا براى شما خبرى یا پاره آتشى بیاورم، باشد که گرم شوید.)، (قصص، ۲۹). بیت بیانگر داستان حضرت موسی است که مولانا آن را به زبان خود بیان می‌کند.
□
بُــردش آن جَـستـن به چارم آسـمـان
جَـست عـیـسـی تـا رهـد از دشمنــان
(۱/۲۷۹۴)
الهام از آیه «بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً»، (بلکه خداوند او را به سوی خویش برکشید و خدا پیروزمند فرزانه است.)، (نساء، ۱۵۸). بیت اشاره به پایان کار حضرت عیسی است مولانا با توجه به روایت انجیل آیه را تفسیر کرده است.
□
تــا وجـودش خـوشه‌ی مــردم شــده
دامِ آدم خــوشــه‌ی گـــنـــدم شــده
(۱/۲۷۹۵)
اشاره به عبارت قرآنی «…فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما…»، (… پس چون از [میوه‌ی] آن درخت خوردند، عورتشان بر آنان آشکار شد…)، (اعراف، ۲۲). مولانا آیه را تفسیر می‌کند و از میوه درخت ممنوعه را گندم می‌داند.
□
لیک سر خـیـل دلـی سـر رشـتــه‌ای
گـرچـه مصبـاح و زجـاجـه گشتـه‌ای
(۱/۲۹۴۱)
اقتباس از عبارت قرآنی «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی‏ زُجاجَهٍ…»، (خداوند نور آسمانها و زمین است داستان نورش همچون چراغدانى است که در آن چراغى هست، و چراغ در آبگینه‏اى هست…)، (نور، ۳۵). خطاب مولانا به حسام الدین چلپی است و مقصود آن است که ای حسام الدین، با اینکه تو از ضعف جسم مانند روشنی چراغ و شیشه‌ی آن ظریف و نازک شده‌ای، اما بر دل من مبدأ، فرمانروا و سررشته تویی. یعنی مولانا فقط از کلمات قرآنی استفاده کرده است و مفهوم آیه در این بیت مدنظرش نبود.
□
خاصـه آن خمری که باشد مِـنْ لَــدُن
خـود قوی‌تـر مـی‌شـود خـمـر کهـن
(۱/۲۹۴۷)
اقتباس از عبارت قرآنی «…آتَیْناهُ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً»، (به او رحمتی از سوی خویش ارزانی داشته و از پیشگاه خود به او علم لدنّی آموخته بودیم.)، (کهف، ۶۵). مولانا واژه‌ی «مِن لَدُن» که به معنی « از جانب پروردگار» است، از آیه مذکور اقتباس کرده است.
□
همچـو مـوسـی زیر حکم خـضـر رو
چـون گرفـتـت پیـرهـن تسلـیـم شـو
تـا نـگـویـد خـضـر رو هــذا فِــراقُ
صـبر کن بـر کـار خضـری بی‌نـفــاق
(۱/۲۹۷۴-۲۹۷۵)
اقتباس از آیه «قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنی‏ فَلا تَسْئَلْنی‏ عَنْ شَیْ‏ءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً»، (گفت اگر از من پیروی می‌کنی از هیچ چیز از من سؤال مکن تا آنکه درباره‌ی آن با تو سخن بگویم.)، (کهف، ۷۰)
«قالَ هذا فِراقُ بَیْنی‏ وَ بَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْویلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً»، ([خضر] گفت اینجا دیگر [هنگام] جدایی بین من و توست؛ هم‌اکنون تو را از معنای آنچه بر آن صبر توانستی کرد، آگاه می‌سازم.)، (کهف، ۷۸). مطابق روایات و تفاسیر خضر به موسی گفته بود که شرط همراهی او این است که موسی به کار او اعتراض نکند و چون موسی سه بار از این شرط عدول کرد خضر از او جدا شد و در این بیت اشاره به همراهی موسی با خضر است که از آیات مذکور اقتباس شده است.
□