تحقیق دانشگاهی – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار …

مصرع دوم اشاره به عبارت قرآنی «وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً» (… و از پیشگاه خود به او علم لدنّی آموخته بودیم.)، (کهف، ۶۵). منظور علم لدنی که در عبارت قرآنی و بیت مذکور به آن اشاره شده است علمی است که جز خداوند کسی در آن دخالت ندارد و از راه اکتساب و استدلال به دست نمی‌آید و حق به واصلان می‌دهد.
□
أَیُّ شَــیْ‏ءٍ اَعــظــمُ الشّــاهــد الــه
پس بــود خــورشیـد را رویـش گواه
(۱/۳۶۴۹)
الهام از عبارت قرآنی «قُلْ أَیُّ شَیْ‏ءٍ أَکْبَرُ شَهادَهً قُلِ اللَّهُ شَهیدٌ بَیْنی‏ وَ بَیْنَکُمْ…»، (بگو [و بپرس] شهادت چه کسی برتر است، بگو خدا که بین ما و شما گواه است…)، (انعام، ۱۹). مولانا از این آیه الهام گرفته و در آن تغییراتی ایجاد کرده است تا بگوید روی خورشید گواه وجود خورشید است، بزرگترین گواه، خداوند است.
□
انّـــــه لا ربّ الّا مـــــن یَـــــدوم
یشهد اللّـه و المـلک و اهـل العلـوم
(۱/۳۶۵۱)
اقتباس از آیه «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»، (خداوند که در دادگری استوار است و فرشتگان و عالمان [راستین] گواهی می‌دهند که خدایی جز او نیست؛ آری جز او که پیروزمند فرزانه است، خدایی نیست.)، (آل عمران، ۱۸). مولانا می‌گوید خدا و فرشته و اهل علم گواهی می‌دهند که جز آن‌که جاودانه است خدایی نیست و این مضمون را از آیه مذکور اقتباس کرده است.
□
بــر مـراتـب هـر مـلـک را آن شـعاع
زاجــنـــحــه نــور ثــلاث او ربــاع
(۱/۳۶۵۸)
اقتباس از آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِکَهِ رُسُلاً أُولی‏ أَجْنِحَهٍ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ یَزیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ»، (سپاس خداوند را، پدید آورنده آسمانها و زمین، که فرشتگان را پیام رسان گردانده است، [فرشتگانى‏] که داراى بالهاى دوگانه و سه‏گانه و چهارگانه‏اند، در آفرینش هر چه خواهد مى‏افزاید، بى‏گمان خداوند بر همه چیز تواناست)، (فاطر، ۱). مولانا با اقتباس از آیه فرشتگان را پیام‌آورانی می‌شمارد که دارای دویا سه یا چهار بال‌اند.
□
نـــاز نــــازان رَبَّـــنــا أَحْـیَــیْـتَـنَـا
پــای کـوبـان دســت افشــان در ثـنـا
(۱/۳۶۸۱)
اقتباس از آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبیلٍ»، (گویند پروردگارا ما را دوبار میراندی، و دوبار زنده کردی، ما به گناهانمان اعتراف کرده‌ایم، پس آیا برای بیرون رفتن [از اینجا] راهی هست؟)، (غافر، ۱۱). مولانا اشاره به کسانی دارد که از هستی خود فنا شده و از حق حیات دیگری یافتند و گروه گروه پای کوبان و دست افشان خدا را ستایش می‌کنند و می‌گویند پروردگارا تو ما را زنده کردی در مصرع دوم مولانا اشاره‌ای به آیه مذکور می‌کند تا کلام خود به عبارت قرآنی مستند سازد.
□
زَهــره نـه تـا دفــع گــوید یـا جواب
دیــو مـی‌ســازد جِـفـانٍ کَـالْـجَــواب
(۱/۳۶۸۹)
الهام از آیه «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحاریبَ وَ تَماثیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ»، ([آنان‏] براى او هر چه مى‏خواست از محرابها و نقش و نگارها و کاسه‏هاى بزرگ حوض مانند، و دیگدان‌هاى استوار [و غیر قابل نقل‏] مى‏ساختند، [و گفتیم‏] اى خاندان داوود سپاس ورزید، و از بندگان من اندکى سپاسگزار هستند.)، (سبأ، ۱۳). «جفان کالجواب» یعنی کاسه‌هایی به بزرگی حوض، و اشاره‌ای به آیه مذکور.
□
کـامد از وی خــوان و نـان بـی‌شبـیـه
در مــروّت ابــر مــوسایـی به تــیــه
پختــه و شـیـریـن کند مردم چو شهد
ابـرها گـنـدم دهــد کان را بـه جهــد
پختــه و شـیـریـن بـی‌زحـمـت بـداد
ابــر مــوسی پــرّ رحمـت برگــشـاد
رحمــتـش افـراخـت در عـالم عـلـم
از بــرای پـخــتـــه خــواران کـــرم
کــم نـشــد یـک روز زان اهل رجـا
تــا چـهـل سـال آن وظیـفه و آن عطا